ENTRE A TRISTEZA E A ALEGRÍA
Títulos: Elogio da Tristeza & Livro da Perfeita Alegria
Autorías: Daniel Gonçalves & Eugénia de Vasconcellos
Editoriais: Nona Poesía //Guerra & Paz
Non é frecuente poder ler dous libros de poesía que, a xulgar polo título, tratan temas antagónicos, como neste caso son a tristeza e a alegría, dun autor portugués que vive nos Açores e unha poeta portuguesa nacida en Faro, éditos no mesmo ano: 2021. Adiantamos que non pretendemos facer crítica contrastiva, só afondar nas formas, nos motivos, nas causas e repercusións da tristeza e da alegría. Para ese efecto é conveniente indicar que a tristeza leva dous modificadores nominais: primeiramente trátase dun eloxio (do que se agarda consideración positiva), e despois leva un subtítulo (“últimos privilégios”) que ofrece novas coordenadas para o entendemento da tristeza. E, pola súa banda, a obra de Eugénia de Vasconcellos tamén inclúe un modificador nominal, neste caso único: “perfeita”, non é unha simple alegría, estamos diante da “perfeita” alegría, nada menos.
A partir de aquí presentaremos, alternadas, as reflexións que nos chegaron das dúas lecturas. A orde non ten outra explicación que reflectir o azaroso proceso de lectura.
Para comezar diremos que o Elogio da Tristeza son en realidade cinco poemarios reunidos. Mais antes sitúanse un feixe de poemas que tematizan o amor e o rol da poesía en relación á tristeza, a insatisfacción que provoca a dicotomía realidade-soños, unha poética que na que a música vinga a poesía e un chamamento a non malgastar palabras porque despois poden ser necesarias. Formalmente sempre se usa a mesma estrofa, sonetos alexandrinos ou tetradecasílabos non suxeitos a rima e con plena liberdade á hora de construír os hemistiquios. Este tipo de versos brancos escollido, só obediente á métrica, dá unidade ao conxunto do poemario e constitúe unha plataforma expresiva moi útil cando a emoción vai ser acompañada pola reflexión nun poema breve (16 versos de 14 sílabas) que non renuncia á fondura lírica nin á meditación, peares nos que que asenta a poesía historicamente mais en especial na actualidade, eludindo o preciosismo que morre en si mesmo. Tamén se establece un curioso e significativo xogo: renúnciase á letra maiúscula, nin inicial nin doutro tipo, renúnciase ao punto seguido aínda que non ao punto final. Deste xeito parécenos estar lendo un único poema contínuo, coas súas reviravoltas mais sen saír do rego.
A tristeza é un sentimento que asimilamos a un estado persoal negativo. De verdade merece eloxio? Pois si, estamos no mundo para aturar situacións perniciosas e tamén momentos de alegría plena, mesmo de felicidade. Porén, desde o mesmo título parece que se nos convida a pensar que a tristeza é un estado pasaxeiro e despois virán outros mellores, mais o subtítulo (“últimos privilégios”) volve limitar o alivio inicial, mantennos atentos.
Emociona que o primeiro libro dos cinco que compoñen o Elogio lembre a Antero de Quental, a poesía de hoxe mira moito o embigo e ten memoria fráxil de todo o que non sexa o presente. É unha opinión moi particular, poren o feito de seren os sonetos de Antero tamén ten toda a lóxica, pis o seu pasar pola vida está cheo de momentos difíciles que o converteron nun envoltorio da tristeza, desa tristeza que non ten solución e o levaron a suicidarse diante da palabra “esperanza”. Comezan cun poema que trata de ofrecer límites ou puntos ancoraxe para que así teñamos unha idea máis clara deste substantivo abstracto e tan presente na vida de todos nós. Despois a voz poética lamenta que o seu destino sexa a tristeza mesmo en situacións que deberían ser alegres, e é que o ser humano que nos fala ao ouvido é un ser imperfecto, sendo as imperfeccións o que nos tornan reais. Requíreselles ao poetas que teñan sempre os pes no chan, por se puideran perderse en pirotecnias absurdas, pois a poesía vai ser o eixo sobre o que graviten a tristeza e o amor. Tristeza e amor que van solidariamente unidos, pois un depende da ausencia do outro; como se foran antónimos complementares xusto cando o poeta se esforza nos pormenores que cohabitan os dous termos. Por sinal, no inverno medra desesperanza, as rosas son símbolo do amor, mais tamén pican. Cando a voz poética se ve favorecida polo amor cre estar no Ceo, cando o amor é puro e non simples promesas. Ademais da tristeza, este concepto do amor tamén lembra Antero, igual que o pesimismo. Hai momentos nos cales se lamenta de que ese infortunio da tristeza pode ser un defecto de nacemento, que o persegue unha sorte que non merece. Mais a poesía tamén pode enganar, e entón leva cosida nas costas a penitencia. Este libro remata cun poema que non é un soneto senón un cuarteto alexandrino cunha coda final, despois dun longo espazo en branco, consistente nun único verso, aquí a voz poética atópase libre de angustias e tamén de felicidades. Este sentimento de neutralidade pode parecer un tanto artificial, mais non o é, senón un desideratum que ás veces todos desexamos, sabemos que será breve, si, porén é un descanso.
Un descanso, porque no seguinte capítulo-libro, “Mil Oitocentos e Dezaseis (quatro andamentos)”, xa no primeiro poema do primeiro andamento (“Um Ano Sem Verão”) a voz poética enuncia que necesita axuda -non esquezamos que en 1816 non houbo verán, as temperatura baixaron ostensibelmente, moita fame e enfermidades en Europa, moitas mortes e non só no vello continente; ese ano produciuse o derradeiro desastre ecolóxico causado pola natureza, desde entón foi a humanidade quen os causou. Se procuramos tristeza, este ano é o máis acaído. Esta viaxe ao pasado supón un esforzo que debe ser avaliado con xusteza, pois non resulta nada sinxelo. A explosión do Monte Tambora (Indonesia) o ano anterior encheu de pó a atmosfera, por iso esta tristeza é de dependencia externa, moi claramente aínda que antes tamén o era pois a concorrencia do ser amado podía neutralizala. Agora tamén, nesta época de sombra na que nin hai sol nin nacen as sementes ou a froita e as flores, tamén segue precisando a presencia do ser amado quizá como única solución, que igualmente puidera ser a poesía, a poesía nun ano de fame e desconsolo, sen que Deus repare, que tamén debe ser cego para non ver a dimensión do desastre baixo os seus ollos. Mais en ningún dos dous casos existe a idealización anteriana. Morte e vida son o mesmo “antes e depois do noso amor”, fóra diso mesmo a morte máis cruel é desexábel para poñer fin, o fin definitivo. O segundo andamento sitúanos no lago de Xenebra, o mesmo ano, cando Lord Byron, Mary Shelly, e Jonh Pollidori pasaban as vacacións e naceu Frankestein, porque as follas en branco serven para algo. Aínda que lembren todo o que quedou por dicir, se quen está diante delas é persoa de xenio competente todo é posíbel aínda que haxa que quedar encerrado na casa entalados na desgraza, sen esperanza. O terceiro andamento leva o título de “Tefra”, é dicir, o material sólido expulsado polo volcán na súa erupción, cousa que parece a fin do mundo aínda que o amor drxa posíbel en calquera circunstancia, mesmo na escuridade máis absoluta hai que ter confianza no futuro para se erguer desde a abstracción da beleza, por moito que esa beleza sexa terríbel como nalgúns cadros de Joseph Mallord William Turner. E o cuarto, “As sete penas de Yunman” comeza reclamando a responsabilidade de Deus no infortunio da xente, pois contra toda esa miseria o poeta non pode contra este inferno por moita fe que teña. Na súa axuda, agora, reclama o auxilio de Shanyang (espírito da chuvia), Yu Shi (Señor da auga celeste), Da Yu (deus das inundacións) e Nu Kua (Deusa da creación e a orde) para que polo menos se salve a poesía, xa que a humanidade miope merece o castigo da escuridade, da tristeza do inverno perenne no que perde inclusive a palabra amor se perde. Pon como exemplo tráxico o de Li Yuyang, que sobrevive aos seus tres fillos e aínda así é capar de poñer nos poemas o que non lle cabe no corazón, esa dolor insufríbel para cal a poesía é como o opio, aínda que…
No seguinte libro-capítulo (“Prontuário dos meus descontentos) se recupera o fervor da poesía…Aínda que quede tanto por dicir…Tristeza e desalento poden con todo, pois a poesía non sebe dicir todo o que o corazón manda, un corazón que tamén necesita ser iluminado. Desde aí chégase a unha concepción da vida rexida por inescrutábel destino que non está ao noso alcance comprender. Entalado como un peixe no regato reclama o auxilio de amores pasados. Observamos como a poesía ten status central, tanto é inútil como a única que pode vingar da tristeza, dos deslantos a partir dos cales motivarse. Case do mesmo xeito que o amor, sempre necesario para vivir, de maneira que remata cun soneto de amor.
A seguir, fóra da óptica anteriana, é Natália Correia, a súa poesía, o referente convocado. Onde poesía (soneto) e amor volven ser o centro do universo, os versos acenden e libran do frío, alimentan. Son un feixe de sonetos que nos van encamiñando a “Para quem valha tudo a pena” onde os poetas clásicos son invocados. E o lamento vólvese fértil, a poesía milagre, o poema espello da alma, o azar benevolente, os sacrificios por amor son ütiles. É preciso crear novos días desde as ruínas do pasado, mesmo que o noso inimigo sexa Deus, do tamaño do noso espanto, ei-la súa medición correcta. Mais é preciso eloxiar a tristeza para atopar a alegría. Lembran o que dixemos no inicio?
Agora é chegado o momento do Livro da Perfeita Alegria, da poeta nacida en Faro en 1967 Eugénia de Vasconcellos. Do adxectivo “perfeita” xa comentamos, polo tanto imos adentranos no poemario, que comeza e remata cun apelo aos clásicos: “Horaciana I” e Horaciana II,, o seu espítito, por sinal o “beatus ille” ou o “carpe diem”, que nos parecen os tópicos horacianos que máis encaixan neste Livro. Precisamente o poema primeiro é unha reivindicación da palabra. Tómese nota de que aquí a estrofa é totalmente libre e tamén variada, o cal, por demais, nos obriga a fixarnos moito pois parte de algo parecido á austeridade lexical. Chama atención que no primeiro poema se dirixa a un “anjo” e a seguir veña o capítulo “Deus, arma carregada”. Por si ou por non, Deus está nos dous poemarios. Mais aquí a compoñente relixiosa parécenos moito máis intensa (Job, Ismael, a Divina Graça”…) pois nada máis e nada menos que, no primeiro poema se afirma a Deus como principal inspirador, aínda que despois se afirme que a poesía non necesite del porque sempre “está” e a voz poética desiste de loitar contra Deus. Hai amor, desamor, soidade, crenza no divino verbo e tamén descrenza… -en todo caso este fondo relixioso non deixa de ser curioso nos nosos días- sacrificios, dores de crecemento…non hai vida sen feridas, probas para as que nos cómpre paciencia para aturar, sufrir, levantarnos, a fé inquebrabtábel a pesar de todo. Odio e amor mesturados en días de escuridade e incerteza procuremos as cousas claras que, aínda sendo pequenas, nos permiten seguir adiante. Especialmente á muller, que é quen máis padece
Este deocentrismo da primeira parte é explicábel porque non coñecemos instancia superior a Deus. Non desaparecerá na segunda parte (“A pequerna ordem do meu mundo”), mais si diminuirá a súa presenza. Loxicamente, pois non lle podemos botar a el as culpas do que nós facemos mal. En todo caso as ideas de “Deus” e “Paraíso” camiñan de mans dadas. Por moito que chegue ao poema Demócrito, coa súa alegría vital, e a súa concepción do universo como vacío e átomos, ese caos non logra desprazar totalmente a Deus. O paraíso existe, mais hai que loitar para conseguilo. E no medio a poesía, a autopoética, o autoretrato de quen xa non quere vivir, só escribir. E non hai pesimismo aí, a voz poética recoñécese optimista, é iso o que lle dá forzas para lidar coa realidade, ese caos no que “escrever é mastigar a solidão toda” no entanto cómpre confiar nunha mesma ou nun mesmo.
A poesía, chegados este punto, parece como un espello do estado de ánimo da voz poética, o único seguro, o único que non mente. Se cadra por iso nos conta como empezou a escribir, pois o libro sempre está dentro dun, por moito que o seu estado pareza un labirinto “borgiano”, no que temos que renacer, donos dun botón “on/of”, non é fácil, require esforzo e constancia baixo a ollada do “Tu”, eses Deus imperturbábel. Porque din que a infancia é o único paraíso certo cóntanos como medrou e as influencias que ten a súa poesía -Dickinson, Borges, Whitman, McCarthy, Copolla, Malick, Caravaggio. Bótase de menos algún nome da lusofonía, mais chegarán despois Cecília, Camões, Amália… Relata como vai medrando, como se vai facendo con recursos invisíbeis e segredos, con todo segue a ser Deus quen dá e nós a ponte entre o Ceo ea Terra que de sermos felices será só por un bocadiño de tempo, xa que “toda a demiúrgia traz/com a sua Graça o seu castigo”. O libro, a lectura, son a táboa que nos impide afogar e dá forzas para continuar pois a lingua dos anxos e dos homes mesmo cando odia é un alfabeto de amor, aínda que sexa o demo quen á veces guíe a man dos poetas. A luz e a sombra, a alegría e a tristeza son mundos que nunca se tocan, por moito que sexamos puntos suspensos no infinito e este caiba nun punto. A vida pode ser un misterio ou ben puro azar, non resulta doado atoparse a un mesmo, pois a dicotomía luz-sombra funciona como termos complementares, non se pode ser vítima ou victoria á vez, nin luz e sombra nin alegría e tristeza.
Veñen despois oito poemas que traen a memoria de Cesário Verde, o infortunado poeta cuxa vida ben podería ilustrar o Elogio da Tristeza , porén aquí a capacidade de observación sensíbel das cousas pequenas, das cousas non ditas (ese cemitério), e con el, importantísimo, chega o sol que “devora a beijos a escuridão”, mínimas gotas de luz acompañan alegrías impensábeis. Tamén volven conceptos como destino, encontro, estrelas e o amor entre humanos a quen se ofrece nos lugares só de partida, mesmo se fan planos para todos os futuros pasados, a paixón e a sede simétrica pois son fillos da mesma ferida. Nun universo en expansión pensa que iluminando de dentro para fóra pode organizar tanto caos da voz poética como a do ser amado. É dicir, xa estamos no antropocentrismo, que se confirma nun “Credo” onde se cre na xente,e sobre todo no que non se ve, entre as que está o amor, o grande lirismo das paosibilidades entre as cales non está abandonar o ser amado aínda que haxa contrariedades que poden ser moitas e moi duras, cre na natureza multiplicativa do amor, cre nas cousas que quedan en pé na máis furiosa tormenta, xa non hai que domalas senón que elas se dan.
Na “Horaciana II”, que pon remate ao libro:
“É a Poesia que diz ao jugo:
– Para trás. Não passarás.”
Velaí un combate lírico entre tristeza e alegría. Quen sae gañando é a Poesía.
ASDO.: Xosé M. Eyré
(membro da Asociación Galega da Crítica)